Chất liệu dân gian trong bài thơ “Con cò” của Chế Lan Viên

Chế Lan Viên là một trong những nhà thơ đa dạng về phong cách nghệ thuật. Một Chế Lan Viên bị ám ảnh bởi những thám chàm, những “ma hời sờ soạng dắt nhau đi” gây ấn tượng mạnh trong phong trào thơ mới. Cũng có một Chế Lan Viên với khát khao được hòa mình vào trong cuộc sống của nhân dân, được cống hiến cho đất nước. Song cũng có một nhà thơ hồn hậu với những lời ru ấm áp, với tấm lòng hi sinh cao cả của những bậc sinh thành luôn là niềm cảm hứng bất tận.  “Con cò” là một bài thơ thể hiện phong cách đa dạng linh hoạt của Chế Lan Viên, khi cách tân táo bạo, khi truyền thống giản dị.

• Ý nghĩa nhan đề và lời đề từ Tiếng hát con tàu - Chế Lan Viên
• Những bài thơ hay nhất của nhà thơ Chế Lan Viên
• Cảm nhận bài thơ “Nói với con” của Y Phương

Bài thơ được sử dụng rất nhiều thi liệu dân gian, thể hiện qua những phương diện sau:

Nội dung đề tài

“Con cò” là một bài thơ điển hình nói về tình mẫu tử. Bài thơ Con cò là bài thơ đặc sắc của Chế Lan Viên được trích trong tập Hoa ngày thường – Chim báo bão. Từ hình tượng con cò, nhà thơ đã khái quát sâu sắc về hình ảnh người mẹ trong cuộc đời mỗi con người. Con cò còn là hình ảnh người nông dân, cần cù, vất vả, là hình ảnh người phụ nữ chịu thượng, chịu khó, giàu đức hi sinh. Cả bài thơ âm vang tiếng lòng người mẹ, với những hi sinh tảo tần giành cho những đứa con yêu dấu. 

Bài thơ là sự đối nghịch giữa tâm tình luôn biến động của người mẹ, người mẹ luôn phải lo lắng không phút nào yên với sự ngây thơ, hồn nhiên của đứa trẻ. Qua đó làm bật nên được tấm lòng cao cả của người mẹ:

Con chưa biết con cò con vạc

Con chưa biết những cành mềm mẹ hát

Sữa mẹ nhiều, con ngủ chẳng phân vân

Hình ảnh mẹ là hình ảnh xuyên suốt bài thơ, gắn liền với từng giai đoạn trưởng thành của đứa trẻ. Đề tài viết về tình mẫu tử ta đã gặp rất nhiều trong những tác phẩm dân gian ngày xưa, đặc biệt là trong ca dao dân ca:

Ta đi trọn kiếp con người

Cũng không đi hết những lời mẹ ru

Hay:

Mẹ già ở tấm lều tranh,

Sớm thăm tối viếng mới đành dạ con

Hình ảnh mẹ xuất hiện rất nhiều trong những câu chuyện cổ tích như sự tích cây vú sữa..., tất cả đều thể hiện sự biết ơn cao cả của tác giả đối với những người mẹ vĩ đại. Vì vậy có thể nói, nội dung đề tài cũng thể hiện chất dân gian trong bài thơ.

Hình tượng thơ

Hình ảnh thơ được Chế Lan Viên sử dụng như một biểu tượng xuyên suốt là hình ảnh con cò. Hình ảnh con cò từng đi vào bao ca dao dân ca, qua bao câu hát nơi thôn xóm quê nhà, trong bài thơ, tác giả đã vận dụng hình ảnh cánh cò đầy sáng tạo. Cánh cò là hình ảnh gợi sự ấm áp, yên bình nơi thôn xóm, cò còn là biểu tượng của những người nông dân tần tảo, vất vả chịu thương chịu khó:

Trời mưa

Quả dưa vẹo vọ

Con ốc nằm co

Con tôm đánh đáo

Con cò kiếm ăn.

Hay:

Nước non lận đận một mình

Thân cò lên thác xuống ghềnh bấy nay.

Hình ảnh con cò vừa tượng trưng cho sự chịu đựng, hi sinh, vừa thể hiện phẩm chất cao đẹp của con người. Toàn bộ bài thơ là sự cấu tứ xung quanh hình ảnh con cò: Cánh cò trong vòng tay người mẹ, cánh cò cắp sách đến trường, cánh cò khôn lớn mai sau. Do có sự xuyên suốt này mà bài thơ có một hương vị ngọt ngào, đằm thắm trẻ trung và liền mạch trong toàn bài. Chỉ với một hình ảnh, tác giả đã gợi mở về thân phận yếu đuối của người nông dân, người phụ nữ và nỗi vất vả gian truân trong cuộc mưu sinh để nuôi con âm thầm, khi bên ngoài xã hội còn nhiều cạm bẫy đang chực chờ. Hình ảnh con cò được xây dựng bằng nghẹ thuật nhân hóa không chỉ làm câu thơ trở nên sinh động mà còn gợi sự liên tưởng. Hình ảnh cánh cò trong bài thơ gợi sự liên tưởng đến tình mẹ, cho sự dìu dắt, nâng đỡ dịu dàng và bền bỉ của người mẹ.

Lựa chọn hình ảnh con cò – biểu tượng cho sự bền bì và phẩm chất tốt đẹp của nhân dân Việt Nam, bài thơ của Chế Lan Viên trở nên đậm chất truyền thống, như thể đang được tưới mạch nguồn của dân gian. Sự vận dụng một cách linh hoạt và sáng tạo giúp bài thơ gần gũi với độc giả.

Sử dụng thi liệu dân gian

Khi nhắc đến chất liệu dân gian, chúng ta nhớ tới ngay những bài ca dao dân ca, một trong những niềm cảm hứng bất tận của văn chương. Có thể nói ca dao là viên ngọc sáng nhất trong văn học dân gian Việt Nam, có nước mắt và cả niềm hạnh phúc. Mọi giá trị của văn học đều bắt nguồn từ nó và cũng trở về nó – nơi kết tinh những truyền thống, linh hồn của cả một thời đại. Ta có thẻ thấy Chế Lan Viên sử dụng rất nhiều thi liệu là ca dao dân ca. Trong đoạn thơ: 

Con cò ăn đêm

Con cò xa tổ

Cò gặp cành mềm

Cò sợ xáo măng...

Nhà thơ đã mượn ý từ bài ca dao:

Con cò mà đi ăn đêm

Gặp phải cành mềm lộn cổ xuống ao

Ông ơi, ông vớt tôi nao

Tôi có lòng nào, ông hãy xáo măng...

Chính nhờ sự linh hoạt này, nhà thơ đã thành công miêu tả những nguy hiểm vất vả mà người mẹ phải đối diện. Mặc dù người mẹ biết con mình còn quá bé bỏng trước cuộc đời nhưng mẹ muốn hát cho con nghe để con hình thành tình yêu thương đối với những gì thuộc về quê hương, đất nước, hiểu được tình thương bao la mà mẹ dành cho con. Qua lời ru của mẹ, hình ảnh con cò đã đến với tâm hồn trẻ thơ một cách vô thức.

Ca đao được nhà thơ sử dụng như một thi liệu chính – tâm hồn của tác phẩm:

Con cò bay la

Con cò bay lả

Con cò Cổng Phủ

Con cò Đồng Đăng

Đoạn thơ này mượn ý từ câu ca dao:

Con cò bay lả bay la

Bay từ cửa phủ bay ra cánh đồng

Việc sử dụng rất nhiều ca dao khiến bài thơ trở nên rất mềm. Ta nghe như thể là một lời tâm sự, lời hát nhẹ nhàng cất lên tình tình mẹ bao la vĩnh cửu. Viết về tình mẹ, ca dao lại càng hợp hơn cả, bởi nó vừa có sự giản dị trong câu từ, lại có cả chiều sâu về mặt nội dung. Tình mẹ luôn là cảm hứng muôn thuở nhưng không phải ai cũng có thể viết về nó sâu sắc như Chế Lan Viên đã làm được.

Hình thức thơ

“Con cò” được viết dưới hình thức của một bài hát ru con, đậm chất nhạc và họa. Những lời ru từ ngàn đời nay đã in đậm vào trái tim của những đứa con, vừa là tuổi thơ ngọt ngào sâu lắng, vừa là tương lai bát ngát sáng ngời:

Ru con, con ngủ cho say

Để u dệt vải cho thầy nhuộm nâu

Cắt quần cắt áo u khâu

Để thầy con mặc dãi dầu mùa chiêm.

(Ca dao)

Âm hưởng của một bài hát ru rất đặc biệt, nhẹ nhàng nhưng cực kì sâu lắng, thể hiện rõ nhất tình cảm của người mẹ dành cho đứa con của mình. Đó là cả một bầu trời thương nhớ, một thế giới mà người mẹ đã dành cả trái tim của mình gây dựng, để đứa con của mình được lớn lên một cách hồn nhiên nhất, vô tư nhất:

À ơi!

Một con cò thôi

Con cò mẹ hát

Cũng là cuộc đời

Vỗ cánh qua nôi

Ngủ đi, ngủ đi!

Chính việc sử dụng âm hưởng của lời ru, bài thơ mang đầy tính nhạc, dễ dàng đi vào lòng người.

Thi liệu văn hóa dân gian là một trong những điều làm nên thành công của tác phẩm. “Con cò” xứng đáng là một trong những bài thơ xuất sắc nhất viết về tình mẹ, tạo được sự cảm động trong trái tim của bạn đọc.

Thảo Nguyên